Αρχαία Τείχη Σάμου - Το αναξιοποίητο παρατηρητήριο της αρχαίας ιστορίας

Σημείωση: το κείμενο είναι αρκετά μεγάλο και 'αντί-εμπορικό' για τα δεδομένα ενός απλού ιστολόγιου. Αν σας φαίνεται κουραστικό απλά χαζέψτε τις φωτογραφίες... είναι και αυτές μία αρχική πηγή έμπνευσης. (ΝΕΟ ΒΙΝΤΕΟ ΕΔΩ)

χάρτης περιοχής (μέσω google earth)

'Η Σάμος ως γνωστόν φημίζεται για τον αρχαιολογικό της πλούτο'. Αυτή η έκφραση που έχουμε συνηθίσει να την ακούμε δεξιά και αριστερά φαντάζει πολύ μονότονη και ανούσια αν δε γνωρίζουμε το τι είναι αυτό που ακριβώς κάνει το νησί αρχαιολογικά ξεχωριστό. Είναι δύσκολο επίσης να συντάξεις ένα άρθρο για την ιστορία και το πολιτισμό καθώς πρώτα πρέπει να κατανοούμε το πού απευθυνόμαστε. Ακόμα πιο δύσκολο είναι το να κρατηθεί μία ισορροπία μεταξύ της ξερής περιγραφικής γνώσης και του απλοϊκού συναισθηματικού λόγου. Θα προσπαθήσω όμως...

Τα Τείχη στο λόφο Καστρί (άποψη από περιοχή Αγίας Τριάδας)

Τη σημασία, το υπόβαθρο και το μεγαλείο των αρχαιολογικών μνημείων του νησιού μας την έχουν ήδη αναλύσει, περιγράψει και εξετάσει σε βάθος σημαντικότατοι επιστήμονες, συγγραφείς ακόμα και απλοί παρατηρητές. Άλλωστε μόνο τυχαίο δεν είναι το γεγονός ότι ο ναός της Ήρας στο Ηραίον μαζί με τα ευρύτερα γεωγραφικά όρια της αρχαίας πόλης της Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο) αποτελούν ήδη από το 1992 μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς προστατευόμενα από την UNESCO,(τον εκπαιδευτικό, επιστημονικό και πολιτιστικό οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών). Από αυτό ειδικά το σημείο ξεκινά η επιμονή μου για την ανάδειξη και αξιοποίηση των αρχαίων τειχών αφού πρώτα προσπαθήσω να μεταδώσω σε βάθος τη συμβολική τους αξία και σημασία σε συνάρτηση και όχι αποκομμένα από το περιβάλλον που τα πλαισιώνει. Τοπογραφικά και γεωγραφικά τα Τείχη είναι ένα μοναδικό παρατηρητήριο της αρχαίας ιστορίας του νησιού όπου η ψυχρή, ανέκφραστη γνώση μπορεί να δώσει τη θέση της στο ξύπνημα των αισθήσεων οποιουδήποτε επισκέπτη οδηγώντας τον στο να γνωρίσει ουσιαστικά και κυρίως με συναρπαστικό τρόπο το αρχαιολογικό-ιστορικό παρελθόν του νησιού. Για την ακρίβεια... έτσι θα ήθελα να ήταν...

το σημερινό Πυθαγόρειο (αρχαία πόλη της Σάμου) όπως φαίνεται από τη περιοχή των Τειχών

Παραλία Ποτοκακίου και στο βάθος το Ηραίον

Είναι γεγονός ότι σε ακαδημαϊκό επίπεδο, εντός και εκτός των συνόρων, πολλά απο τα επιτεύγματα του αρχαίου Σαμιακού πολιτισμού γίνονται αντικείμενα αναφορών, ερευνών και συζητήσεων. Μπορώ να σας πληροφορήσω από πρώτο χέρι ότι για παράδειγμα τα Βρετανικά πανεπιστήμια έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον στην Αρχαϊκή ιστορία και αρχαιολογία του μέρους. Δεν ήταν λίγοι οι αρχαιολόγοι που ισχυρίζονταν με πάθος ότι το ποικιλόμορφο σαμιώτικο τοπίο, η ιδιαίτερη γεωγραφική θέση του νησιού σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα προσδίδουν άλλη διάσταση σε οποιαδήποτε προσπάθεια ερμηνείας και αναπαράστασης του παρελθόντος.

Αρχαία Τείχη (άποψη από περιοχή Γλυφάδας)

Ελληνιστικός πύργος των τειχών πάνω από τη περιοχή Γλυφάδα

Κάνοντας μία μικρή εισαγωγή θα λέγαμε ότι η Σάμος ιδιαίτερα κατά την Αρχαϊκή περίοδο (750-500 π.Χ) έφτασε ίσως στο κορυφαίο τεχνολογικό και πολιτισμικό της επίπεδο. Μία περίοδος που πολλοί ακαδημαϊκοί κύκλοι τη θεωρούν κλειδί στη εξέλιξη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ακόμα περισσότερο και από τη κλασσική. Είναι η εποχή που αρχίζει να παρατηρείται μία έντονη και συνάμα απότομη πολιτισμική άνοδο στον ελλαδικό χώρο. Τα δειλά βήματα της οικονομικής και κοινωνικής ανασύνταξης των Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου (1000-800 π.Χ) γίνονται τώρα πιο συγκεκριμένα. Η Αρχαϊκή περίοδος είναι η εποχή κατά την οποία εμφανίζεται δυναμικά η 'πόλη-κράτος' ενώ παράλληλα μεταβάλλονται οι κοινωνικοί συσχετισμοί στο εσωτερικό της, Ο αποικισμός παίρνει τεράστιες διαστάσεις ενώ προς το τέλος της περιόδου οι Έλληνες αρχίζουν για πρώτη φορά να διαμορφώνουν 'ελληνική συνείδηση'. Μέσα σε όλη αυτή τη κατάσταση η Σάμος αναδεικνύεται σε ένα απο τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αρχαϊκής ακμής και προόδου στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.

Πύλη στα αρχαία τείχη

άποψη Τειχών που βρίσκονται πάνω από τη Μαρίνα Πυθαγορείου

Ο μεγαλοπρεπέστατος ναός της Ήρας στο Ηραίον και το μοναδικό τεχνολογικό επίτευγμα που συναντάμε στο Πυθαγόρειο, αυτό του Ευπαλίνειου Ορύγματος, είναι μόλις δύο από τα κομμάτια του μεγάλου αρχαιολογικού παζλ της νοτιοανατολικής Σάμου. Αποτελούν ορθώς τις πιο προβεβλημένες αρχαιολογικές ατραξιόν του νησιού. Πληροφορίες και λεπτομέρειες για τα δύο αυτά τεράστια επιτεύγματα μπορεί κάποιος να αναζητήσει στο διαδίκτυο, στις βιβλιοθήκες και αλλού ξεκινώντας από τα λόγια θαυμασμού του ίδιου του Ηρόδοτου εκατοντάδες έτη πριν.

Τα Αρχαία Τείχη της πόλης είναι, κατά τη προσωπική μου άποψη, το τρίτο μεγάλο κομμάτι του παζλ και ένα σημείο που θα έπρεπε να στρέψουμε για τα καλά το ενδιαφέρον μας. Θέλετε το γεγονός ότι παραμένουν αναξιοποίητα και σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειμμένα; (αξίζει άλλωστε να διαβάσει κανείς τη τελευταία κριτική αναφορά της UNESCO, το 2006 που αφορά ολόκληρη την περιοχή). Θέλετε το γεγονός ότι το 90% των ντόπιων του νησιού απλά αγνοεί την ύπαρξή τους; Η ουσία είναι ότι σε οποιοδήποτε άλλο προηγμένο μέρος του κόσμου, ένα ανάλογου μεγέθους και σημασίας μνημείο θα αποτελούσε μοναδικό εργαλείο τουριστικής προβολής του νησιού και οικονομικό-πολιτιστικής ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής που συνοδεύει περιμετρικά τα τείχη (Πυθαγόρειο-Χώρα-Μυτιληνιοί).

ένα εντυπωσιακά διατηρημένο μέρος των Τειχών

Η χρονολόγηση των τμημάτων  που σώζονται σήμερα ποικίλει ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες των ιστορικών περιόδων που το ανέδειξαν. Έτσι σε μερικά σημεία θα δούμε τμήματα που αποδίδονται στην εποχή του Πολυκράτη (2ο μισό του 6ου π.Χ αιώνα). Άλλα πάλι τμήματα χρονολογούνται γύρω στο 300 π.Χ (Ελληνιστική περίοδος) καθώς μετά από μία σειρά πολέμων με αποκορύφωμα την ήττα της Σάμου απο τους Αθηναίους το 439 π.Χ υπήρξε η ανάγκη για νέες πιο σύγχρονες οχυρώσεις. Την ίδια χρονική στιγμή τα Τείχη ενισχύονται με την εμφάνιση πύργων (40 στον αριθμό σύμφωνα με τον Κ. Τσάκο). Αυτό που εντυπωσιάζει είναι σαφέστατα η έκταση και ο όγκος του μνημείου. 'Περιτρέχοντας τους λόφους της Αμπέλου (Καστρί) του Καστελιού, με συνολικό μήκος 6430 μ, αυτό το τείχος περικλείει έκταση 1.20 τ.χλμ μέσα στην οποία οργανώθηκε η πόλη' (Τσάκος 2003, Σάμος- Ιστορικός και Αρχαιολογικός οδηγός). Η κατασκευή βασίζεται κυρίως στο ισοδομικό σύστημα χρησιμοποιώντας λαξεμένους, ορθογώνιους ογκόλιθους, βάρους αρκετών τόνων ο καθένας. Ο όγκος πολλών από αυτούς υπερβαίνει το ενάμιση κυβικό μέτρο.

Το Ευπαλίνειο όρυγμα, το αρχαίο λιμάνι (το 'χώμα εν θαλάσσηι' κατά τον Ηρόδοτο) καθώς και η άρτια οργανωμένη αρχαίο πόλη αποτελούσαν σημαντικότατους λόγους ύπαρξης ενός αδιαπέραστου προστατευτικού τείχους. Δεν ήταν μόνο αυτό όμως. Η παρουσία αξιοθαύμαστων κατασκευών ιδιαίτερα στην Αρχαϊκή περίοδο κάτω απο το ανταγωνιστικό πρίσμα των πόλεων-κρατη έδινε το απαιτούμενο κύρος, τη συμβολική δύναμη και το απαιτούμενο πρεστίζ σε ένα μέρος (σε ένα κράτος στην ουσία) ώστε να μπορεί να επιβληθεί όχι μόνο στρατιωτικά αλλά και διπλωματικά έναντι των ανταγωνιστών. Η περιοχή άλλωστε ήταν κάτι παραπάνω από ένα στρατηγικό πέρασμα, ο έλεγχος του οποίου τοποθετούσε αυτομάτως τη βάση για ένα δυνατό, σύγχρονο και ικανό ναυτικό στόλο όπως ο Σαμιώτικος. Οι αρχαιολογικές και ιστορικές αποδείξεις επιβεβαιώνουν περίτρανα τη θέληση του τύραννου Πολυκράτη να μετατρέψει τη Σάμο σε θαλασσοκράτειρα δύναμη με έντονη αποικιακή πολιτική.

Έχω επισκεφτεί τα τείχη αρκετές φορές. Φτάνοντας στη κορυφή του λόφου και κάνοντας μία στροφή γύρω από τον εαυτό σου νιώθεις εύκολα τον ενθουσιασμό για όσα περιγράφω παραπάνω. Η θέα από εκεί πρωτόγνωρη, καλλιτεχνική, φυσιολατρική, αρχαιολογική και ταυτόχρονα ιστορική φύσεως. Απλά σε συναρπάζει. Οι σκέψεις ακολουθούν τα μάτια και τα μάτια τις σκέψεις. Ακούγεται ποιητικό αλλά είναι αληθινό. Στα πόδια σου και κοιτώντας νότια βρίσκονται το Πυθαγόρειο, το αεροδρόμιο και το Ηραίον. Με λίγη φαντασία αυτό μεταφράζεται σε Αρχαία πόλη με το αρχαίο λιμάνι της, ενώ στο βάθος δεξιά, εκεί δίπλα στον Ίμβρασο ποταμό,  νιώθεις να ανατέλλει με δέος ο τεράστιος σε διαστάσεις και σημασία ναός της Ήρας. Ενδιάμεσα η Ιερά οδός διασχίζει όλη τη παραλία του Ποτοκακίου και ενώνει την αρχαία πόλη με το ναό. Σκύβοντας πάνω από το γκρεμό ίσως να μπορείς να 'μυρίσεις' τη μπροστινή πλευρά του Ευπαλίνειου ορύγματος. Είχες ξεχάσει προς στιγμή ότι κάπου εκεί, κάτω από τα πόδια σου, και σε μεγάλο βάθος διασχίζει το βουνό αυτή η απίστευτης τεχνολογικής αξίας υπόγεια σήραγγα. Ανατολικά μπορείς να δεις τα ιστορικά Στενά της Μυκάλης. Πάνω σε μία από τις απέναντι πλαγιές του ομώνυμου βουνού σταύρωσαν οι Πέρσες το Πολυκράτη το 522 π.Χ για να σταματήσουν πιθανότατα τη παντοδυναμία του. Συνεχίζεις δυτικά και φτάνοντας μέχρι την άκρη, εκτός από το όρος Καρβούνη θα διακρίνεις τα αρχαία λατομεία, παραταγμένα στη σειρά, το ένα δίπλα στο άλλο και με φόντο το χωριό των Μυτιληνιών. Από αυτά είναι πιθανόν να τροφοδοτήθηκε μεγάλο μέρος του υλικού για τη κατασκευή και των άλλων αρχαίων έργων της περιοχής. Στο τέλος, γυρνώντας το βλέμμα και άλλο βορειοδυτικά, στους πρόποδες του λόφου, πάνω στον οποίο στέκεσαι, βρίσκεται το πίσω άνοιγμα του ορύγματος, ένα σημείο που σπάνια θα συναντήσεις μπροστά σου αν κάποιος δε σου υποδείξει το δρόμο για να πας... Εκεί κατέληγε με ειδικό αγωγό το νερό της πηγής των Αγιάδων (μικρή ιστορική περιοχή που βρίσκεται μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο πίσω) ώστε αυτό να διοχετευθεί μέσω του τούνελ στη νότια πλευρά, δηλαδή στην αρχαία πόλη.  Όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, μία 'οργανωμένη' βόλτα στα αρχαία τείχη αρκεί για να περάσει από μπροστά σου σχεδόν όλη η λαμπρή αρχαϊκή και όχι μόνο περίοδος του νησιού μας.

η πηγή των Αγιάδων που βρίσκεται κάτω από το αυτό το  εκκλησάκι του Αϊ Γιάννη

Η θέα ανατολικά στα Στενά της Μυκάλης

Κοιτώντας δυτικά, στο βάθος τα αρχαία λατομεία

 τα αρχαία λατομεία (άποψη από τη Β.Δ πλευρά των Τειχών)

Το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας, κοντά στους Μυτιληνιούς

Δυστυχώς δεν είναι ψέμα ότι η αξιοποίηση (πολιτιστική και τουριστική) των τειχών είναι σχεδόν μηδαμινή. Υπήρχαν και υπάρχουν επίσης παλαιότερες και νέες φωνές διαμαρτυρίας, άλλες δημοσιοποιημένες και άλλες όχι. Είναι αρκετοί φορείς, ακόμα και απλοί πολίτες, που έχουν ασχοληθεί με το ίδιο ή παρόμοια θέματα. Φιλόδοξες μελέτες και σχέδια που για διαφορετικούς λόγους μάλλον παραμένουν στα ράφια. Εν έτη 2011 και μόνο μία ταμπελίτσα στην άκρη του δρόμου 'προειδοποιεί' για την ύπαρξη αρχαίων τειχών. Από εκεί και μετά το GPS είναι απαραίτητο. Μονοπάτια που κοντεύουν να χάσουν το δρόμο τους. Σημάνσεις ή πινακίδες με βασικές πληροφορίες δεν υπάρχουν. Και φυσικά δεν είμαι εδώ για να αποδώσω ευθύνες ή κάτι τέτοιο. Λίγο με ενδιαφέρει. Και προφανώς υπάρχουν μερικοί άνθρωποι που έχουν προσπαθήσει για τη βελτίωση της κατάστασης. Θέλω να πιστεύω ότι η παρουσία και μόνο της UNESCO στη περιοχή μπορεί να δημιουργήσει την όρεξη, τη συνεργασία και τη θέληση όλων των εμπλεκόμενων φορέων με μοναδικό στόχο την αξιοποίηση των αρχαίων τειχών σεβόμενοι πάντα τη Σαμιώτικη φύση που κάνει ούτως η άλλος το νησί μας ξεχωριστό. Θα ήθελα κάποια στιγμή να δω μονοπάτια καθαρισμένα όπως άλλωστε και όλη τη περιοχή εντός και εκτός των  τειχών. Να αναδειχθεί η επιβλητικότητά τους έστω στο ελάχιστο. Να καθοριστεί μία όμορφη εκπαιδευτική διαδρομή μέσα από αυτά που στόχο θα έχει να μας ανοίξει τη πόρτα στο παρελθόν και την ιστορία μας. Να τοποθετηθούν ειδικές σημάνσεις που θα εξηγούν αυτό που βλέπουμε μπροστά μας. Να μας κάνουν να χρησιμοποιούμε λίγο παραπάνω τη φαντασία μας αν θέλετε. Δε νομίζω ότι είναι τόσο μα τόσο αδύνατη μία τέτοια μικρή αρχή. 

η μοναδική σήμανση που αφορά τα Τείχη

το πίσω άνοιγμα  Ευπαλίνειου Ορύγματος

Είσοδος στο όρυγμα

Σε δεύτερο (μακρινό) στάδιο θα ήταν ένα θετικότατο βήμα η πραγματοποίηση ενός γενικού σχεδίου αξιοποίησης ολόκληρης της περιοχής. Τα αρχαία λατομεία για παράδειγμα είναι ακόμα μία μεγάλη ιστορία, που για καλή μας τύχη ασχολήθηκε δυναμικά  ο Σπηλαιολογικός σύλλογος του νησιού. Είναι ένα θέμα που επιβάλει φυσικά λεπτούς και προσεκτικούς χειρισμούς όχι όμως στασιμότητα και απραξία. Η πίσω πλευρά του Ευπαλίνειου ορύγματος παραμένει επίσης άγνωστη και μη προσβάσιμη στο ευρύ κοινό. Δε θα μπορούσε άραγε να αποτελεί μέρος της προβολής του Ευπαλίνειου ορύγματος στο σύνολό του ( σε συνδυασμό με τη πηγή των Αγιάδων); Και όλα αυτά είναι προφανώς θέματα προς συζήτηση...

ένα μικρό δείγμα από τα αρχαία λατομεία

Αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι ότι η καλή, έξυπνη και δημιουργική προβολή του σαμιακού αρχαιολογικού θησαυρού αφενός μεν μπορεί να εμπνεύσει και να διδάξει ντόπιους και επισκέπτες αφετέρου δε μπορεί να προσφέρει πολλά στη τουριστική ανάπτυξη και προβολή του νησιού.

Αυτά τα ολίγα προς το παρόν...

Νικόλαος Γ. Τσούλος

Love to hear what you think!

[Facebook Comment For Blogger]